Έχω την αίσθηση πως θα ήταν πολύ ενδιαφέρουσα μία συνάντηση ανάμεσα στον άγιο Διονύσιο Αρεοπαγίτη, τον άγιο Γρηγόριο Νύσσης, τον Καρτέσιο και τον Νίτσε. Άκρως ενδιαφέρουσα. Τόσο πολύ που ίσως γραφόταν κάποιο βιβλίο από τα λεχθέντα αυτής της συζήτησης που θα πραγματοποιούνταν.
Σήμερα, 3 Οκτωβρίου, η αγία μας Εκκλησία εορτάζει τη μνήμη του αγίου Διονυσίου Αρεοπαγίτου. Μυστικός θεολόγος. Δύσκολος, όπως όλοι οι μυστικοί. Συνάμα αποκαλυπτικός. Αποκαλυπτικός για έναν Θεό secretus αλλά ταυτόχρονα και publicus, όπως θα ‘λεγε ο άγιος Αυγουστίνος. Αυτόν τον Θεό πώς θα τον ‘’ακουμπήσουμε’’; Πώς θα γνωρίσουμε τον Θεό;
Είναι τόσα πολλά που επιτάσσει η σκέψη των παραπάνω αγίων και φιλοσόφων. Κι αν δείχνει να μοιάζουν εντελώς διαφορετικοί μεταξύ τους, εντούτοις τα κοινά σημεία συνάντησης τους είναι πολλά. Ενδεχομένως να διαφέρουν οι οδοί, αλλά και πάλι κάπου συναντιούνται. Όχι απόλυτα, βέβαια. Εκείνο που συμφωνούν, τόσο ο Διονύσιος, όσο και ο Νύσσης, μαζί με τον Ντεκάρτ και τον Νίτσε, είναι πως χρειάζεται να αφήσουμε την οδό της λογικής για να προσεγγίσουμε τον Θεό. Αυτός ο Θεός δεν είναι αφηρημένος. Ούτε είναι ένας Θεός των χριστιανών. Ποιων χριστιανών, εξάλλου; Είναι ο Τριαδικός Θεός. Η πίστη δεν αποτελεί αφηρημένη εισπήδηση σε κάποια εξαθλιωμένη μεταφυσική που για να αντέξει την αυθεντικότητά της είναι ανάγκη να εδραιώσει πάνω στο άγνωστο. Ακόμη κι αυτό το άγνωστο, γνωρίζεται.
Αν πούμε πως ‘’δεν υπάρχει Θεός’’, οι εξουθενωτικά αλλοτριωμένες φωνές μιας ανεπαίσχυντης θρησκευτικής τρομοκρατίας θα πέσουν πάνω μας προσάπτοντας κάθε ανόητο και ευσεβοφανές που με εύθραυστο τρόπο σκάει την υποκρισία έναντι της αυθεντικής βεβαιότητας πως ‘’δεν υπάρχει Θεός’’ μέσα από αυτές τις τρεις λέξεις. Ποιος έχει το ηθικό πλεονέκτημα να ταιριάξει λέξεις και σχήματα για να καθηλώσει τον Θεό ενώπιον μιας άκρατης νοησιαρχικής και ιδεοληπτικής καταλλαγής μεταξύ ασυμβίβαστου και αποκεκαλυμμένου; Δεν μπορεί να υπάρξει Θεός μέσα από την κατάθεση μιας καταφατικής ονοματοδοσίας που υποτίθεται πως αποκαλύπτει τον Θεό στην λογική της αναίρεσης κάθε μεταφυσικής αφασίας.
Όταν οι μυστικοί θεολόγοι και Πατέρες θα μας που απλά πως ‘’δεν υπάρχει Θεός’’ θα μας προστατεύσουν από κάθε προσπάθεια που κατεβάζει τον Θεό στη σφαίρα του επιστητού και της λεκτικής βαρβαρότητας που εμφορείται μιας αδύναμης περιγραφικής καταχώρησης του Θεού στην κτιστότητα των όντων. Αυτή η θεολογική ‘’άρνηση’’ των Πατέρων κρύβει την αλήθεια των πραγμάτων. Και θα πει γι’ αυτό ο όσιος Μάξιμος Ομολογητής πως στον Θεό ταιριάζει το ‘’μη είναι’’, θέλοντας να τονίσει πως η ύπαρξη και γνώση του Θεού δεν αναπαύεται σε νοησιαρχικές αντιλήψεις και λέξεις που θα μας δώσουν μία ανικανοποίητη ψηλάφηση της ύπαρξης του Θεού.
Ο Διονύσιος Αρεοπαγίτης θα μας πει πως πρέπει να προσεγγίσουμε τις ‘’άρρητες και άγνωστες αλήθειες αρρήτως και αγνώστως, σε μια ένωση που είναι ανώτερη από τη λογική και νοερή μας δύναμη και ενέργεια’’. Αυτό μας προφυλάσσει ανθρωπομορφισμό και ειδωλοποίηση της εικόνας του Θεού. Γι’ αυτό και ο Νίτσε, όταν μιλούσε για τον θάνατο του Θεού, στην ουσία κατηγορούσε τη Δύση, που με τη θεολογική της σκέψη προσέγγιζε τον Θεό με τρόπο ιδεολογικό. Ο Αρεοπαγίτης θα ‘’προστατεύσει’’ τον Θεό. Κι ενώ η δυτική σκέψη δημιούργησε τον Θεό κατ’ ειδωλοποιημένη εικόνα, ο Αεροπαγίτης σημειώνει πως ο τρόπος γνώσης του Θεού πραγματώνεται μέσα από την αβλεψία και αγνωσία• μέσα από την αγνωσία γνωρίζουμε τον υπεράνω πάντων, ο οποίος όμως μπορεί να γνωριστεί, σημειώνει ο επιφανής θεολόγος Βλαδίμηρος Λόσκι. Αντίστοιχες και οι θέσεις που αναπτύσσει ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης στο ‘’Εἰς τόν βίον τοῦ Μωϋσέως’’.
Ο Καρτέσιος, αναπτύσσοντας τους έξι στοχασμούς περί της υπάρξεως του Θεού, αν και επιχειρηματολογεί με βάση τη λογική, θα σημειώσει στο τρίτο επιχείρημα (οντολογικό): ‘’Θα κλείσω τα μάτια, θα βουλώσω τα αυτιά, θα απομονώσω όλες τις αισθήσεις, θα εξαλείψω επίσης από τη σκέψη μου όλες τις εικόνες των σωματικών πραγμάτων ή, επειδή μετά βίας μπορεί να γίνει αυτό, θα τις εκλάβω ως κενές και ψευδείς’’. Αυτές τις αισθήσεις θα προσπαθήσει και ο Αρεοπαγίτης να απομακρύνει για να γνωρίσει τον Θεό, ο οποίος θα μιλήσει για την αγνωσία. Γράφει στο περίφημο ‘’Περί θείων ονομάτων’’: ‘’…τιμούμε την επάνω από νου και ουσία κρυφιότητα της θεαρχίας με απερίεργη ευλάβεια του νου και τα άρρητα με σώφρονα σιγή’’.
Η μυστική οδός της θεολογίας της ορθόδοξης Ανατολής αποτελεί το αντισυμβατικό απωθημένο συμπεριφέρεται ως άκρως αντισυμβατική. Ποια ονόματα μπορούμε να προσδώσουμε τον Θεό για να αποδείξουμε την ύπαρξη του ή να Τον γνωρίσουμε; ‘’Δεν υπάρχει’’ με τον τρόπο αυτό και δεν λειτουργεί με τον τρόπο αυτό. Εμείς, καταφέρνουμε να στολίσουμε τον Θεό με πολλά γλωσσικά τερτίπια. Του προσδίδουμε ό,τι δεν Του αξίζει• και για να υπάρχει και για να γνωρίζεται. Όταν αντιληφθούμε τι πράττουμε, τότε ίσως ο άνθρωπος να νιώσει την ανάγκη να συναντήσει τον Θεό και τον άλλον μέσα στη ζωή της Εκκλησίας.
Πρεσβύτερος Ηρακλής Φίλιος
(Θεολόγος, Βαλκανιολόγος)
Εφημέριος Διάβας
